اوضاع امنیتی و سیاسی در خاورمیانه در مرز انفجار قرار دارد و این مساله مایه نگرانی بسیاری از پژوهشگران امریکایی در واشنگتن شده است. به اعتقاد آنها وضعیت فعلی خاورمیانه بسیار غبارآلود و تیره است، مساله ای که می تواند به تندبادی قدرتمند و بزرگ با تمامی اوصاف آن ختم شود. برای همین اراده بازیگران سرسخت خاورمیانه سبب شده است تا اوضاع متناقضی به وجود آید و نوید دهنده درگیری های شدیدی باشد که می تواند تهدیدی جدی برای خاورمیانه و شعله ور شدن تحولات آن محسوب شود.
تا کنون هر کدام از بازیگران اصلی خاورمیانه تلاش کرده اند که اراده خود را بر دیگری مستولی کنند، برای همین درگیری های طولانی غیر متناسبی رقم خورده است که هیچ نتیجه روشنی هم نمی توان برای آنها متصور شد. درگیری هایی که می تواند همه را به تنگنا بکشاند. این وضعیت آشفته می تواند توپ بازی را به هر جهتی براند.
تا کنون عملیات جنگی ناهماهنگ پیشرفته است به خصوص که سلاح در اختیار همه گروه ها بوده است. در سوریه و عراق حضور پررنگ ایران در مبارزه با گروه های تروریستی را شاهدیم که این حضور در لبنان به واسطه وجود حزب الله در نبرد با گروه های تروریستی در شمال این کشور پررنگ است. نیروهای وفادار به ایران در تمامی کشورهای عراق و لبنان و سوریه در حال مبارزه با داعش هستند. مشابه همین وضعیت در یمن و لیبی نیز حاکم است.
در مورد ترکیه می توان گفت که این طور به نظر می رسد که فعلا این کشور در تعامل با تحولات منطقه آشفته و سرگردان است، از یک سو از صعود کردها می ترسد واز سوی دیگر دانسته یا نادانسته کمک به قدرت گرفتن آنها می کند. در حالی که تصور می کند صعود کردها در منطقه به دلیل صعود تهدید داعش است.
تصویری که از این وضعیت مشاهده می شود باعث می شود تا پژوهشگران این گونه برداشت کنند که منطقه به سمت تجزیه و تقسیم در حرکت است. به اعتقاد آنها با تداوم این وضعیت تجزیه بسیاری از کشورهای عربی امری گریزناپذیر است.
در این چارچوب آنها تلاش دارند تا منازعات سنی – شیعی را درک کنند. آنها می پرسند که شیعیان و سنی ها قرن ها در خاورمیانه در صلح زندگی کردند پس چه شده است که امروز با یکدیگر درگیر شده اند؟ البته آنها فراموش می کنند که یاران این دو مذهب از صدر اسلام تا کنون بارها با یکدیگر درگیر شده اند.
با این وجود اگر بشار اسد متهم است که در قلع و قمع مخالفان سنی اش شدت به خرج داده و تند عمل کرده است و آن چه رخ می دهد را سنی ها به پای علوی ها می نویسند، در دیگر کشورهای عربی نیز مشابه همین رفتار را از سوی حاکمان آن کشورها مشاهده می کنیم. به هر حال لغزیدن به جنگ های منطقه ای در خاورمیانه آغاز شده است. و در این جنگ کشورهای بسیاری سهم داشته اند. بی شک در این میان هزینه همه این نبردها را مردم بی گناه می پردازند و خلاء های به وجود آمده را نیز قدرت های منطقه ای تلاش می کنند که خود پر کنند. اگر این وضعیت به همین شکل ادامه یابد انتظار می رود که ارتش های کشورهای مختلف منطقه ای به رویارویی با یکدیگر نیز بپردازند.
در منطقه جبهه های بسیاری آماده اشتعال هستند. جبهه لبنانی – اسرائیلی می تواند خیلی سریع مشتعل شود کما این که می توان مشابه چنین وضعیتی را میان ایران و اسرائیل نیز تصور کرد. اعزام نیروهای ایرانی به سوریه برای حمایت هر چه بیشتر از اسد، بستن تنگه باب المندب در یمن یا بستن تنگه هرمز یا انفجار اعتراض های اجتماعی در عربستان که اقلیت شیعی می تواند برای احیای حقوق ضایع شده خود رقم بزند، ورود ترکیه به شمال سوریه و بیان این ادعا که این سرزمین ها در اصل متعلق به حکومت عثمانی بوده است، یا درگیری در مرزهای مصر و لیبی یا مرزهای یمن و عربستان یا وقوع حملات تروریستی در شمال آفریقا و در گذرگاه های نفتی همگی می توانند آغازگر تحولی عظیم و شعله ور ساختن جنگی ملتهب در خاورمیانه شود.
راه حل چیست؟
پژوهشگران معتقدند که تلاش برای جلوگیری از بدتر شدن اوضاع و کوشش برای بازگرداندن آرامش و اداره بحران ها تا جایی که بتوان راه حلی برای آنها یافت، تنها راه نجات خاورمیانه از جنگی فراگیر و ملتهب است. به اعتقاد آنها همه طرف های منطقه ای باید درک کنند که بدتر شدن اوضاع سبب خشم جامعه جهانی می شود و آن گاه تلاش خواهد شد به هر وسیله ای شده جلوی بدتر شدن اوضاع گرفته شود. همچنین باید به موازات آن باب گفت و گو میان قدرت های اصلی منطقه ای و برخی کشورهای محلی گشوده شود. دنیا نمی تواند تلاش کند که راه حل های خود را به جوامع خاورمیانه دیکته کند بلکه باید درک کند که ادامه جنگ های خونین به ضرر همه تمام خواهد شد.
حمیدرضا ذاکری
